Casus 1: Peneleh

Voorgeschiedenis

In de negentiende eeuw vond een ware expansie plaats in Nederlands-Indië. Spoorwegen en moderne techniek maakten het mogelijk de binnenlanden vrij te leggen, rotsen en gebergten werden met pneumatische hamers klein gemaakt voor tunnels en andere kunstwerken. Steden als het toenmalige Batavia en Surabaya groeiden daardoor uit tot wereldsteden met grote havens. Dat trok duizenden Nederlanders, maar ook anderen uit de hele wereld.

De kerkhoven en kleine begraafplaatsen die voordien groot genoeg waren, konden de groeiende hoeveelheid doden niet aan en een nieuwe begraafplaats was al snel nodig. In 1846 opende de gemeente Surabaya de begraafplaats Peneleh, toen nog ver buiten de stad. Peneleh was een zogenaamde Europese begraafplaats waar protestanten, rooms-katholieken, joden maar ook inlandse en Chinese christenen werden begraven. Dat er niet een afgepaald stuk werd aangelegd voor elk geloof, geeft het ware algemene karakter van deze begraafplaats weer. Ook liggen allerlei nationaliteiten door elkaar, waardoor de bezoeker niet alleen Nederlandse teksten, maar bijvoorbeeld naast Duitse en Engelse teksten ook Japanse of Armeense teksten kan aantreffen. Op de begraafplaats werden twee type graven uitgegeven: kelder- en zandgraven.

De begraafplaats had een omvang van bijna 4,5 hectare. Waarschijnlijk is het hele terrein niet in een keer in gebruik genomen, maar is men begonnen met begraven vanuit het midden. Volgens overlevering stonden er geen bomen op de begraafplaats waardoor het een verstikkende vlakte was die zeker niet uitnodigde voor grafbezoek.

Peneleh op een plattegrond uit 1866

Ten behoeve van het afvoeren van overtollig water dat in de regenperiode in grote hoeveelheden kon vallen, waren speciale greppels gegraven. De greppels voerden af naar de zuidzijde van de begraafplaats. Op sommige oudere plattegronden is goed te zien dat de begraafplaats is aangelegd in een moerassige omgeving, aan drie zijden omringd door rivieren. Op de ene plattegrond ligt er een sloot of iets dergelijks rondom de begraafplaats, terwijl daar op de andere plattegrond geen sprake van is. Op de oudere kaarten is nog geen sprake van bebouwing rond de begraafplaats, maar in de jaren rond de Eerste Wereldoorlog raakte de begraafplaats bijna geheel ingesloten door kampongs. Rond die tijd was het aantal Europese inwoners van Surabaya fors toegenomen. Telde de stad in 1857 nog zo’n 7.500 Europeanen en andere gelijkgestelden (vaak christelijke Chinezen of met Europeanen getrouwde inlanders), rond 1920 waren dat er al bijna 18.000.

Na een intensief gebruik van bijna een eeuw, kwam er na de onafhankelijkheid van Indonesië een vrij abrupt einde aan de begravingen. Er was overigens ondertussen al een nieuwe begraafplaats aangelegd, Kembang Kuning. Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw werd Peneleh min of meer vogelvrij verklaard en gingen bewoners van de kampong het terrein meer en meer gebruiken naar eigen inzicht. Incidenteel werd nog wel eens een graf geopend voor een overbrenging naar Kembang Kuning, maar verder had de natuur vrij spel. Uiteindelijk is niet de natuur debet geweest aan de huidige toestand. Daarvoor is het huidige schadebeeld te expliciet. Grote gaten in de kelders zijn moedwillig aangebracht om toegang tot de inhoud te krijgen. Die inhoud, kisten, lijken en wat daar verder aan grafgiften is meegegeven, zijn vermoedelijk alle geroofd. De gaten werden gevuld met afval, de afkomende bakstenen gebruikt voor het bouwen van muren voor kleine uitbreidingen aan de omringende huizen. Tekstplaten zullen her en der hun weg hebben gevonden als verharding, alhoewel daar in de omringende kampong geen directe aanwijzingen voor te vinden zijn.

Hoe verder met Peneleh?

In 1998 besloot de gemeente Surabaya de begraafplaats aan te merken als een belangrijk historisch monument. Maar het probleem is dat de gemeente geen budget heeft om iets aan het onderhoud van de begraafplaats te doen. Vanuit het beheer van de begraafplaats is in de afgelopen jaren wel een aantal mensen aangesteld die wat onderhoud doen. Dat houdt voornamelijk in dat het gedeelte waar nu bomen staan, bladvrij wordt gehouden. Door het klimaat kent men niet één periode waarin het blad valt, maar dat gaat het hele jaar door. Kleine hoopjes blad worden telkens ter plekke verbrand door de onderhoudsploeg. Incidenteel wordt een graf opgeknapt, soms door nabestaanden. Het kleine beetje onderhoud kan er echter niet voor zorgen dat de onderhoudstoestand verbetert. Aan de grafmonumenten wordt voorlopig niets gedaan.

Dat de gemeente Surabaya zich wel bewust is van het historische erfgoed dat Peneleh vormt, leidde in 2011 tot een samenwerking met de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Technische Universiteit van Surabaya (Institut Teknologie Sepuluh Nopember). Samen organiseerden zij in oktober 2011 een workshop. Met studenten architectuur van de universiteit, medewerkers van de gemeente en enkele experts uit Nederland werd in een vijftal dagen gekeken naar de mogelijkheden voor de begraafplaats. Daaruit bleek dat de druk vanuit de kampong voor zaken als recreatie, markt en andere activiteiten erg groot was. Bovendien wordt de begraafplaats gebruikt als de kortste weg naar de andere kant. In de workshop is toegewerkt naar een zekere beschrijving en waardering van de begraafplaats, maar is ook gekeken naar de ontwerpmogelijkheden van de ruimte. De resultaten van de workshop zijn in december 2011 gepresenteerd. Eind 2012 is nog een opvolging gegeven aan de workshop in een verdere uitwerking van de plannen. Daarbij werd duidelijk dat er mogelijk veel graven geruimd zouden gaan worden. Overigens zou dat niet de eerste keer zijn, want uit de administratie blijkt dat er in het verleden ook al veel graven geruimd zijn.

Een van de aanbevelingen uit de workshops was onder meer om vanuit Nederland een stichting op te zetten die het behoud van Peneleh (deels) zou kunnen financieren. In Surabaya zou dan een kleine beheersorganisatie opgezet moeten worden die de begraafplaats beheerd en een aantal grafmonumenten kan gaan restaureren. Maar zover is het nog steeds niet gekomen. Wie luchtfoto’s van de begraafplaats bekijkt, ziet de laatste tien jaar steeds hetzelfde beeld.

Update situatie

...